ΜΝΗΜΟΣΥΝΗ

ΜΝΗΜΟΣΥΝΗ

Παρουσίαση του ποιήματος που εκφώνησε ως επικήδειο χαιρετισμό υπό τον τίτλο «Μνημοσύνη» ο Μιχαήλ Μεταλλείδης, για τον Φίλωνα Κτενίδη.

Το ποίημα περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Παναγία Σουμελά. Πανελλήνιο προσκύνημα και ιερό σύμβολο 1951-1977» του κ. Παναγιώτη Τανιμανίδη.

1.Μετάφραση και σχολιασμός:  Μοιρολογούν με λύπη και κλαίνε με πίκρα, της Τραπεζούντας οι έρημοι, οι εννέα μαχαλάδες. Το ποίημα προς τον εκλιπόντα Φίλωνα Κτενίδη, ξεκινά με μια πολύ δυνατή εικόνα. Σε αυτήν οι εναπομείναντες έρημοι δρόμοι της Τραπεζούντας θρηνούν. Γνωστή η αγάπη και το ψυχικό δέσιμο του Κτενίδη με την πόλη που σημάδεψε το ρουν της ιστορίας των Ελλήνων στον Πόντο και γνωστό επίσης το πόσο την ύμνησε και την απόθεσε μάλιστα ως «κεντρικό πρόσωπο» στο επικό του πόνημα "η Καμπάνα του Πόντου". Αδιαφιλονίκητα η σύνδεση της Μνήμης του με αυτήν, ως στιγμή που παράλληλα βιώνονται  δύο θάνατοι, η ερήμωση της πόλης από το Χριστιανικό της στοιχείο και η ψυχική ερήμωση του Ποντιακού πνεύματος μέσα από το χαμό ενός τόσο δυνατού εκπροσώπου του, είναι ευστοχότατη.

Κάρτα εποχής: Πανοραμική άποψη της Τραπεζούντας από το Μίθριον όρος. 

2. Μετάφραση και σχολιασμός:  Οι άγιες εκκλησίες μας, εκεί πέρα ρημαγμένες, απόμειναν αλειτούργητες, θλιμμένες και κλαμμένες. Ο Άγιος Γρηγόριος, ο Άγιος Φίλιππος και η Αγία Μαρίνα, η Άγια Θεοσκέπαστος κι ο Άγιος Ιωάννης της Δαφνούντας*. Ο Άγιος Γεώργιος κι ο Άγιος Ευγένιος, μαύρα δάκρυα **  στάζουν και κλαίνε.. Κλαίνε, δέρνονται και βαρειαναστενάζουν.

Εδώ η γραφή του Κτενίδη από την Καμπάνα του Πόντου είναι άμεσα αναγνωρίσιμη, τουλάχιστον μέχρι τον προτελευταίο στίχο. Μέσα από αυτήν τη γραφή αργά και σταθερά επιχειρείται η σύνδεση των δύο θανάτων, του Κτενίδη που ακόμη δε διαφαίνεται και της Χριστιανικής Τραπεζούντας που παρουσιάζεται ολοκάθαρα και που οι δυο τους απαντώνται σε τόπο κοινό, αυτόν της Καμπάνας.

*Δαφνούντα είναι η ονομασία για το λιμάνι της Τραπεζούντας.

** δακρόπα λέγει το ποίημα, υποκοριστικό του δάκρυα δηλαδή.

3. Μετάφραση και σχολιασμός:  Σε αυτήν την ενότητα των στίχων παρουσιάζονται τα βουνά της Κρώμνης να θρηνούν πένθιμα. Την ίδια εικόνα την έχουμε συναντήσει στην Καμπάνα του Πόντου, του Φίλωνα Κτενίδη, με την Κρώμνη να χει πάρει τον δρόμο του ξενιτεμού, αφήνοντας πίσω της τη γη της. Πολύ όμορφη η κατάληξη αυτής της συστάδας των στίχων με τα μικρά βουνά και τις βουνοκορφές να συμμετέχουν κι αυτά στο δράμα:

«Ραχόππα ραχοκέφαλα κολύμπεσαν σά δάκρια.

Θολά και μαῦρα τα νερά τρέχ’νε σα ποταμάκρια…»

Φωτογραφία εποχής: Εκδρομείς στο παρχάρι της Κρώμνης. Αρχείον Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 11ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

XI

Ο λόγον ‘κ’ ετελείωσεν και η βοή ‘κ’ εστάθεν,

έστραψεν και εβρόντεσεν και το κάστρεν εσείεν…

Απάν’ ας σον Καστρότοιχον, κι απάν’ ας σο παλάτι,

τη Παναγίας το Ζωνάρ’ τ’ εφτάχρωμον επλώθεν

και έλαμψεν η Θάλασσα, η Γη και τα Ουράνια

Απέσ’ κι απάν ‘ς σα χώματα, ‘ς σην μέσ’ τη φωτασίας

‘φάνθεν η Χρυσοκέφαλος με τον Χριστόν ‘ς σα χέρια.

Μαργαριτάρια έλαμπαν ‘ς σην άκριαν τ’ ομματία τς

ντ’ εγύριζαν και ολουνούς ετέρνανε θλιμμένα

κι ολόγερα τς, επέταναν χίλιοι, μύροι αγγέλοι.

Ερούξαν ούλ’ ‘ς σα γόνατα, κι εποίνανε μετάνοιας

εψάλνανε το «Ωσανά» και το «Τη Υπερμάχω…»

Εντάμαν ψάλνε κι οι αγγέλ’. Και ξαν κρουν τα καμπάνας…

…Κι ακούγεται από ψηλά, ψηλά ας σα Ουράνια,

έναν φωνήν, τρανόν φωνήν, σαν απ’ αγγέλου στόμαν.

»Αποθαμέν’ θα απομέν’ν, αδά όπου εθάφταν

»χιλιάδες χρόνια φύλακες, και μέρες μυριάδες…

»και άλλα τόσα κι αν διαβαίν’ν, θα μέν’ν και θα περμέν’νε.

»Θα αναμένε την Λαμπρήν και το Χριστός Ανέστη…

»Θα αναμέν’ν τον γυρισμόν και τη Ξενητεμένε.

»Εσάς αλλού θα στείλω σας, άλλο λαλεί σας χώμαν…

»άλλο γραμμένον έχετεν, κι η Μοίρα σουν έν’ άλλο.

»Με την ευχή μ’… Με την ευχή μ… και με την ευλογία μ…

»‘Σ σο καλόν και ο δρόμος σουν ομάλ’ και μέλ’ και γάλαν

»ο δρόμον ντο ευλόγησα, η στράτα ντο ευχέθα

»Θα έν’ στράτα και γυρισμού κι Όρωμαν Ξενητέα.

Από Θεού ξαν έρχεψαν να κρούγνε τα καμπάνας,

χωρίς Δεσπότ’ διαταγήν και Διάκου συνεργείαν

Καμπάνας μικρά και τρανά, κρούγνε δοξολογίαν.

Το έναν κρούει και τραγωδεί, το άλλο κρούει και κλαίει

κι ας σ’ όλον το τρανύτερον βαρυαναστενάζει,

ντο ‘κ’ έχ‘ ανθρώπς, ν’ ακούγν’ ατο, ποπάν ν’ εφτάει μετάνοιας.

Χρόνια έρθαν κι επέρασαν, καιροί έρθαν και πάγνε

και η καμπάνα το τρανόν, αναμέν…, δίχως γλώσσαν…

 Εμπαίν’ αέρας και βοά, άνεμος και μουγκρίζει

εμπαίν’νε ευχάς και τραγωδεί, μπαίν’νε κατάρας κλαίει,

 Εμπαίν’νε και τ’ ορώματα τ’ ημέρας και τη νύχτας,

και κρούει… και κλαίει… και τραγωδεί και θλίφκεται ο Κόσμον…

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 10ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

X

Ακόμαν έτον μεσημέρτς κι ερούξεν η σκοτία

Ούλια μαύρα εγέντανε ‘ς σην γην και ‘ς σα Ουράνια,

εβζήγαν τ’ άστρια τη Νυχτός, και τ’ άστρεν της ημέρας,

και οι ανθρώπ’ εφαίνουσαν φαντάσματα κι ισκιάδες

και νια λαλίαν έκουγες…, συντζίαν…, για ανιάσμιαν…

‘Εφτασαν ‘ς σον Καστρότοιχον… Ερχίνεσαν ν’ εμπαίνε…

Τρανόν φωνήν, τρανόν βοήν, αέρας εγομώθεν.

‘Σ σην αρχήν άμον ντο μουγκρίζ’ν τα βούδια απέσ’ ‘ς σην Δείσαν

υστερνά άμον Θάλασσας βοετόν και φουρτούνα…

άμον τα ράχια ‘ς σον σεισμόν ντο ρούζνε και κυλίουν…

Άμον χίλια βροντέματα και χίλια χαλαρδίας…

Τρανόν βοήν, τρανόν φωνήν…, ανθρώπ’ ωτίν ντο έκ’σεν…

εξέβεν και εσκέπασεν, το κλάμαν τη καμπάνας…

Τρανόν φωνήν… Τρανόν βοήν… Οργή… και Παρακάλια…

«Ανοίξτεν νέα μνήματα και παλαιά ταφία,

»ανοίξτεν σιδερόπορτας τη Άδ’, αραχνιασμένα.

»Ανοίξτεν κλειστά στόματα, δίχως γλώσσαν και χείλα

»ανοίξτεν χέρια άκλερα και αγκάλιας στουδένια…

»έχ‘ κι έρται τ’ αίμαν το χουλέν, ντ’ εφέκετεν ‘ς σον κόσμον…

»Ο Θάνατον και η Ζωή, αγκαλιασμέν’ ας κείνταν…

»Μανάδες που εφήκετεν πόρτας καρακωμένα,

»Κυρούδες που περμένε σας, ακόμαν τ’ ορφανά σουν

»Αδελφόπα που κλαίγνε σας, αδέλφια κι αδελφάδες,

»Παιδία που εφέκετεν έκλερους Κύρ’ και Μάναν…

»Άντρα, π’ εφέκες άχαρον και χόραν την γυναίκα σ’

»’κοδέσπενα πη απώλεκες τον σύντροφο σ’ ‘ς σην χώραν,

»Ούλ’ που εσέβετεν ‘ς σην Γην, κι εσέβετεν ‘ς σο χώμαν,

»‘ς σο χώμαν, τη Γενιάς εσουν κτήμαν, καιρούς και χρόνια,

»πάππον προς πάππον, ελαφρόν, γονέον προς γονέον…

»κληρονομία ας σον Θεόν και ας σα γονικά σουν,

»το χώμαν ντ’ επερμένε σας, κι εμας πα επερμένεν…

»Σκωσέστε ατο, με το κιφάλ’ με τα στουδένια ωμία,

»σείστ’ ατο με τα γόνατα, με τη χερί τα στούδια…

»κι εβγάτεν ας σα μνήματα, εβγάτ’ ας σα ταφία…

»Εβγάτεν οι αποθαμέν’… Οι ζωντανοί θ’ εμπαίνε…

»Εγέντονε Συντέλεια, Δευτέρα Παρουσία…

»Εχπάγαν κι εκρεμίγανε τα δέντρα ας σα ρίζας

»η ρίζα εγέντονε κορφή, και η κορφή ‘ς σο χώμαν…

»Απάν’ αφκά εγύρτσανε τα ράχια και τα κάμπους…

»Τα ποτάμια εκλώστανε, πάγν’ ‘ς σα πεγαδομάτια.

»Δέχν’ ας σο σπίτια τουν τ’ ανθρώπς, τ’ Άγς ας σα εγκλησίας

»και νια ‘ς σα σπέλα αφήν’ εμας και νια ‘ς σα ραχορμία,

»νια ‘ς σα ομάλα τ’ ήμερα, και νια σ’ ορμάνα τ’ άγρα.

»Ουρανόν επεδέβε μας, κι η μαύρη Γη ‘κι σκών’μας…

»η Θάλασσα επέμνε μας, το πέλαγος περμέν’ μας…

»Η μαυρο-θάλασσα υγρόν, κι ο βυθόν δίχως χώμαν,

»εκεί ταφίν ‘κι ανοίγεται, μνήμαν ‘κι στερεούται,

»εκεί κερί ‘κι άφκεται, θυμίαμαν ‘κι καίει

»μνημόσυνον ‘κι γίνεται, και σταυρόν ‘κι καρφούται…

»…Κι εμείς θέλομε ‘ς σο ταφίν, άμον κι εσάς να κείμες…

»το χώμαν ντ’ εγκαλιάστε σας, εμάς πα να σκεπάζ’ μας…

»Η βρεχή τ’ Ουρανού εμουν, να ρούζ’ και να δροσίζ’ μας.

»Ο Ήλεν τη ραχί εμουν ν’ εβγαίν’ και να χουλαίν’ μας

»να πρασινίζ’ το κοιμητήρ’ να σκουτουλίζ’ το χώμαν,

»μανουσάκια την άνοιξιν, τουτουγιάδες το Θέρος,

»μάραντα τον Μοθόπωρον, τον Χειμωγκόν λιβάνι…

»Τζίξτε μας Εσείν… Τζίξτε μας… το αίμαν εσουν είμες…

»Βασιλιάδες κι Αρχιερείς, Όσιοι κι Αγιασμένοι

»Ποισέστεν τόπον και ‘ς σ’ εμάς… ν’ εμπαίνομε να κείμες…

»Για ‘βγάτεν και αφήστε μας εύκαιρα τα ταφία.

»Εβγάτεν οι αποθαμέν’… οι ζωντανοί… θ’ εμπαίνε…

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 9ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

 IX

Από Θεού ερχίνεσαν να κρούγνε τα καμπάνας,

χωρίς Δεσπότ’ διαταγήν και Διάκου συνεργίαν…

Αγέρτς κι η Θεοσκέπαστος και η Αγιά Μαρίνα

ερχίνεσαν με τα μικρά, τ’ ελαφρά καμπανόπα.

Με τα βαρέα, τα τρανά τ’ Εξώτειχα Αγιάννες,

εβρόντεσενΆε-Γοργόρτς, Άε-Βασίλτς βουΐζει,

Υπαπαντή και ο Χριστόν, κι Άε-Γιάννες τη Δαφνούντας…

Εξέγκεν λάμψιν θεϊκόν, τ’ Αγιά-Σοφιάς ο τρούλον

ο Άγιος Ευγένιος έλαμψεν άμον Ήλες,

Αστράφτ’ η Χρυσοκέφαλος κι αντιφεγγίζ’ το Κάστρεν,

Άε-Φίλπον λαμποκοπά κι η θάλασσα ασημούται…

Τ’ Ελεούσας, αποθαμέν’, έψανε τα κερία…

και τ’ Άε-Σάββα φώ ταξεν, μονάχον, η καντήλα…

Τα ‘ρημοκλήσια τα μικρά, κι ούλια τα παρεκκλήσια

εφώταζαν… κι εφώτιζαν… ‘ς σην Γην εγένταν άστρα…

Καμπάνας μικρά και τρανά, ούλια έναν εγένταν.

Έναν καμπάναν κρεμαστόν απάν’ ‘ς σην Τραπεζούνταν…

Και κρούει… και κρούει… βροντά… και κλαίει…

‘Σ σ’ έναν Αγοίκον Λείμψανον, αγοίκον κλαίει καμπάνα…

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 8ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

VIII

Η Τραπεζούντα, η κυρά, Βασίλισσα κι αφέντρια

χιλέχρονος νοικοκυρά και πάντα νέϊσα νύφε,

δοξασμέντσα και ξακουστή κι ελεύτερη και σκλάβα,

… τα μαλλία τς εξάσπρισαν, τ’ ομμάτια τς εθολώθαν

την ώραν ντο εντίκρεσεν ατόσα… καμονάντας…

Μαύρα εφόρνεν λώματα, μαύρον μαντήλ’ ‘ς σ’ ωμία τς

μαύρον ζωνάρ’ ‘ς σην μέσεν ατς, και κόκκινα σαντάλια…

Εγκαλιάστεν ατς ουλουνούς, με την ψην και τ’ ομμάτια,

κι αμίλετοι κι εκείν’ κι Ατέ, ‘ς σα κάστρια ανεφόρτσαν.

Εποίκαν τόπον, ένοιξαν κι Εκείνε εμπροδέβεν,

ψηλή, λεγνή, περήφανη, Λαραχανής ελάτη…

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 7ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

Ο Άε-Σάββας κρυφοκλαίει, κι Άε-Φίλπον στενάζει

όνταν ελέπ’νε να σουμών’ τ’ άκλερα τα καράβια

π’ είχαν πανία ολόμαυρα, σκοινία οφιδένια,

π’ είχαν κατάρτια άμον σταυρά, μαύρα κι αραχνιασμένα,

π’ έρθαν ας σην Ανατολήν, με θάνατου παντέραν

Η Όφ με τα χωρία θε, με τα έμορφα λαγκάδια

Τα κρύα ποταμόνερα τ ήμερα ακρογιάλια

Πι χεν τζαμία ντ έκρυφταν εικόνας αγιασμένα

Πι χεν μολάδες Χριστιανούς Χοτζάδας βαφτισμένους

Εκλείδωσεν τα εκκλεσιάς κι επέρεν τ ανοιγάρια

Επέρεν ασό μαυρόχωμα κι ασό άσπρο την πέτραν

Κι έρθεν με τα φελούκας τας κι άραξεν σην Δαφνούντα.

Το πορτοκαλολείβαδον, το πράσινον το Ρίζιον,

εφήκεν τα νεράτζια θε, τα χρυσά πορτοκάλια,

ετυλίγεν τα φύλλα τουν, σάβανα μυρωμένα,

κι έρθεν με τ’ άλλτς, έρθεν με τ’ ούλτς, ‘ς σο μαύρον τ’ ακρογιάλι.

Έρθανε και τα Σούρμενα, με τα πολλά καΐκια,

με τοι πολλούς τοι ξενητειάντς, με τοι καλούς ψαλτάδες

έρθανε και εκχύγανε, κι εγόμωσαν τα στράτας,

κι ενώθανε με τ’ αλλουνούς, π’ έρθαν ας σα ραχία…

Ν’ αϊλί εμέν… να βάϊ εμέν… ντο είν’ ατά ντ’ ελέπω!!!

Ούλ’ απέλεκαν τον γιαλόν κι εφήκαν τα τουμπία,

εκείν’ π’ έγκεν Ανατολή, κι άλλ’ π’ έφερεν η Δύση,

εκείν’ π’ έρθαν ας σα ψηλά, κι άλλ’ ας σα θαλασσάκρια,

π’ έρθαν ας σα γειτονοτόπς, και ας σα σιμοχώρια,

ε ν ώ θ α ν ε και έβαλαν ‘ς σην μέσ’ την Τραπεζούνταν…

Η Καμπάνα του Πόντου. Μέρος 6ο . Δραματοποίηση: Εύξεινος Λέσχη Τρικάλων.

VI

Ενώθαν τα κλαψίματα και τα μοιρολογίας,

ενώθαν ούλ’… κι επήρανε τη ποταμί τον δρόμον…

Η στράτα παρεστένευεν και οι διαβάτ’ ‘κ’ εχώρναν.

Σε κάθε βήμαν και ποδάρ’, έρχουσαν κι άλλ’ κι ενούσαν,

ας σα χωρία τα μικρά και τα κεφαλοχώρα

ας σα ψηλά, ‘ς σα χαμελά, και ας σα ποταμάκρα…

Η Σάντα η ‘περήφανος, η δεισοποτισμέντσα,

οπίσ’ ας σην Γαλίαναν μοιρολογά και έρται,

εντάμωσαν την Όλασσαν, ‘ς ση Τρίχας το γεφύρι,

επέρνιξανε το ποτάμ’ και με τοι άλλτς ενώθαν…

Εσκώθεν θρήνος και κλαυθμός την ώραν ντ’ ενταμώθαν…

Τα δέντρα εχαμήλωσαν κι εντούναν τα κλαδία,

τα πέτρας ενεστέναζαν κι έκλαιγαν τα ποτάμια,

κι η Σουμελά κι ο Βαζελώντς κι ο Περιστερεώτας

πάγνε ‘μπροστά και ευλογούν, πάγν’ από πίσ’ και κλαίγνε.

… Κλαίγνε τα τόπς ντ’ επέθαναν, τ’ ανθρώπς π’ εμαυροζήναν.

Έφτασαν απάν’ ‘ς σο Τουμπίν, κι η θάλασσα εφάνθεν…

Ας σο Τουμπίν ως το Γεφύρ’, ο τόπον εγομώθεν.

Σταυρά και εξαπτέρυγα χρυσά και ασημένια…

και ‘κ’ έσανε μόνον χρυσά, έσανε και ξυλένια

μαύρα άμον τη Θανατή, τρανά άμον τη Χάρου.

Αντικρύζει ατς η Θάλασσα, κι ανατριχάζ’ το κύμαν,

τ’ αφρούς πίσσα εγέντανε, και το νερόν κατράμι…

Εσκέπασανε το γιαλόν σαντάλια και καράβια,

τα λαλάτσια τ’ ακρογιαλί, και τη γιαλού τα πέτρας,

ούλα ανθρώπ’ εγέντανε κι εκχύαν ‘ς σην Δαφνούνταν,

εκχύαν ‘ς σον Αε-Γοργόρ, και ‘ς σην Αε-Μαρίναν,

και κι άλλο πλαν, ‘ς σην ‘Παπαντήν και ‘ς σο παλέν το Μώλος.

Τ’ Εξώτειχα η θάλασσα, άλλα νουνίζ’ καράβια

άλλα σαντάλια έραξαν ‘ς σ’ έρημον το γιαλόν άτς…

και το φαρδύν και το πλατύν εκείνο περιγιάλι

‘κ’ εφαίνουτον ας σοι ανθρώπς, ντ’ εξέγκαν τα καράβια…

Εκεί άραξεν το Σινάπ, τοι καραβιών η μάνα

εκεί άραξεν το Σαμψόν το θαλασσοδερμένον,

έμπρια έχ‘ την Αμάσειαν κι οπίσ’ έρται η Μπάφρα

με τ’ ούλια τα αρχοντικά τη κάμπου τα χωρία.

Η Ορντού η πεντάμορφη η χρυσονοικοκύρα,

η Ούνγια το θαλασσοπούλ’, η Ούνγια η μικρέσσα,

η Κερασούντα η χλοερή, η λεφτοκαρομάνα,

η Τρίπολη που στέκ’ ψηλά, τη θάλασσας αφέντρια

η Ελεβή το ήσυχον μικρόν θαλασσοχώρι

τα Πλάτανα με το τρανόν και ξακουστόν λιμάνι…

Ούλια ατά τ’ ατίμετα, τ’ άξια χρυσοπούλια,

άμον κορώνας, ντ’ έδεξεν ο λίβας κι η φουρτούνα

έφυγαν, έρθαν, ‘κάτσανε ‘ς σ’ Εξώτειχας ‘ς σην στράταν,

‘ς σην στράταν τη Καστρόπορτας, ντο σύρ’ κι εμπαίν’ ‘ς σον Κάστρεν.